پشت پرده بی رونقی در بازار صادرات فرش

نقد دولت: الهام صادقی/ اواخر سال گذشته بود که مهرداد جمال ارونقی، معاون فنی گمرک کشور در نامه ای خطاب به علی رضا رزم حسینی، وزیر وقت وزارت صنعت، معدن و تجارت از کاهش میزان صادرات فرش از دو میلیارد دلار به ۵۰ میلیون دلار خبر داد و راهکارهایی نیز برای تسهیل شرایط موجود و افزایش دوباره میزان صادرات این هنر حاصل دست هنرمندان ایران ارائه کرد.  
عددی که البته خردادماه امسال سید رضی میری، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران اگر چه آن را حدود 70 میلیون دلار عنوان کرد، اما این را هم گفت که عدد مذکور برای صادرات فرش کشور را می توان به طور تقریبی صفر دانست.

کاهش 88 درصدی صادرات فرش
این در حالی است که آمار  و ارقام منتشر شده از سوی گمرک نیز در حال حاضر حکایت از این دارد که در چهارماهه نخست سال جاری میزان صادرات فرش دستباف از کشورمان به مقاصد مورد نظر تنها 12  میلیون دلار بوده که گویای شیب نزولی قابل توجه در میزان درآمد حاصله از این طریق برای کشور و صادرکنندگان است.
اگر بخواهیم دقیق تر در این خصوص توضیح دهیم باید گفت که پنج سال قبل به عبارتی در سال 1395 رقم مذکور برای بازه زمانی چهارماهه نخست سال حدود 83 میلیون دلار بود. عددی که 6.91 برابر مقدار کنونی است. این رقم در زمان مشابه سال‌ های 1396 و 1397 نیز البته به ترتیب 91 و 99 میلیون دلار برآورد شده است که به ترتیب 7.58 و 8.25 برابر مقدار صادر شده در بازه زمانی چهار ماهه از فرودین ماه تا تیر ماه سال جاری بوده است.
اعداد و ارقامی که اکنون موجب شده تا کارشناسان در این زمینه  در خصوص کاهش 86 تا 88 درصدی صادرات فرش دستباف در 6 سال اخیر هشدار دهند.

منحصر به فرد بودن و برند ایرانی مانع از موفقیت رقبا می شود؟
هشداری که باید آن را بیانگر خیز رقبا برای جایگزین ایران شدن در حوزه صادرات فرش در بازارهای جهانی به شمار می رود که پیش از این در اختیار صادرکنندگان کشورمان بوده است. رقبایی که البته سعی می کنند تا تولیداتی ارزان تر از فرش های ایرانی را به مشتریان خود عرضه کنند.
این روند باعث می شود تا حاصل هنر، هنرمندان کشورمان  به تدریج خریداران کمتری در آن سوی مرزها  داشته باشد زیرا که می توانند محصولاتی مشابه را با بهای کمتر از دیگر کشورها تهیه کنند. البته نباید از این موضوع نیز غافل ماند که بخش قابل توجهی از این تفاوت قیمت به موضوعاتی مانند گران شدن بهای مواد اولیه مربوط می شود و دیگر هزینه های جانبی مانند استفاده رقبا از نیروی کار ارزان تر هم در این زمینه تاثیر گذار است. 
در این زمینه باید گفت هرچند که برخی ها تاکید دارند؛ بر خلاف دیگر بازارها از جمله نفت که در آن رقابت به نوعی است که احتمال جابه جایی بازار توسط رقبا وجود دارد، ولی بازارهایی از جمله فرش، یک بازار خاص بوده که منحصر به فرد بودن تولیدات بافندگان و برند ایرانی مانع از موفقیت رقبا در آن می شود. موضوعی که مهدی علیپور، عضو سابق اتاق بازرگانی ایران به آن اشاره کرده، ضمن اینکه وی معتقد است، سالیان طولانی بوده که هیچ کشوری که قادر نیست محصولی با کیفیت ایران در این زمینه تولید کند که بتواند جایگزین ما در بازار شود.

تحریم ها و بازارهایی که از دست رفت
با این وجود اما آمار و ارقام روی دیگری از این سکه را نشان می دهد، اینکه به طور مثال صادرات فرش ترکیه به عنوان همسایه غربی ایران در 10 ماهه نخست سال گذشته به قاره آمریکا نسبت به مدت مشابه سال قبل 34.6 درصد افزایش داشته  و به عدد 750 میلیون و 537 هزار دلار رسیده است که حکایت از تلاش این کشور برای داشتن سهم بیشتر از این بازار دارد و سهم بیشتر هم یعنی کنار زدن رقبا و پیشی گرفتن از آنها در این بازار.
ضمن اینکه باید بیان کرد؛ آمریکا پیش تر بزرگترین خریدار فرش صادرکنندگان کشورمان بود، تا جایی که آمارها نشان می دهد؛ حدود ۳۵ درصد از تولیدات فرش هنرمندان کشورمان در بازار آمریکا به فروش می رسید، اما با از دست رفتن این بازار به دلیل تحریم ها و خیز رقبا در این بازار زیان زیادی متوجه صادرکنندگان فرش شده است، البته این را هم باید گفت که کاهش تسهیلات صادراتی و دشوار شدن شرایط گمرکی نیز بر کاهش صادرات فرش بی تاثیر نبوده است.

مواد خام اولیه چالش یا بحران
علاوه بر این اما به نظر می رسد؛ مواد خام اولیه نیز چالش دیگری است که مستقیم یا غیر مستقیم در این زمینه اثرگذار بوده، زیرا همانطور که عبدالله بهرامی، مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی فرش دستباف بیان کرده است؛ اختلاف در قیمت ارز در داخل و خارج از کشور موجب شده تا بهای مواد اولیه تولید فرش در ایران به میزان قابل توجهی افزایش یابد که این امر موجبات بالا رفتن قیمت تمام شده برای تولید کننده و به تبع آن کاهش توان رقابت پذیری تولیدات فرش در بازارهای جهانی را فراهم آورده است. آنچه که به نظر می رسد، با اظهارات علیپور همخوانی ندارد و بیشتر موید این مطلب است که زنگ خطر برای از دست رفتن بازارهای صادراتی این هنر نواخته شده است. بحرانی که اگر جدی گرفته نشود می تواند به معضلی بزرگ برای این صنعت ازرآور کشور تبدیل شود.

بعضی از پشم‌ ها را می ‌سوزانند 
اما چه باید کرد؟ در این خصوص برخی از افراد از جمله فرحناز رافع، رئیس مرکز ملی فرش به این نکته اشاره دارند که با راه اندازی خانه‌ های فرش می توان این هنر دست هنرمندان کشور را با شناسنامه، شفاف و با ارزش افزوده بالا در دنیا عرضه کرد.
به این مقوله البته مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی فرش دستبافت موضوع دیگری را اضافه می کند. اینکه با ایجاد زیرساخت فرآوری مواد اولیه فرش در کشور می توان در این زمینه اقدام کرد، آنچه که البته طبق اظهارات بهرامی تا به امروز حمایت لازم از آن نشده است. در این میان نکته تامل برانگیز این است که به گفته رئیس مرکزملی فرش ایران ما در کشور پشم‌ های بسیار عالی برای مواد اولیه فرش داریم ولی متاسفانه بعضی از پشم‌ ها را می ‌سوزانند که دلیل آن نبود هم افزایی دستگاه‌های اجرایی است. براین اساس رافع براین باور بوده که در حوزه زنجیره تامین مواد اولیه و ارزش فرش دستبافت، نه تنها بخش دولتی بلکه بخش خصوصی هم مقصر است.

تحریم از نوع داخلی
در کنار همه آنچه که اشاره شد، اما به طور قطع اصلی ترین و شاید نخستین کلید واژه ای که به ذهن در این زمینه متبادر می شود، موضوع تحریم ها است که موجب شده بسیاری از کار و کسب ها در کشور همچنین داد و ستدها با چالش های جدی روبه رو شود. با این وجود اما به نظر می رسد، موضوع تحریم وجه دیگری هم دارد که به تصمیمات داخلی در کشور باز می گردد. اینکه آنچه که حامد چمن رُخ، عضو اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستبافت به آن اشاره کرده است. به گفته وی پس از تحریم ‌های دشمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف با تحریم‌های خودی هم مواجه شده اند. چمن رُخ در توضیح بیشتر به این موضوع هم پرداخته است که پس از اینکه آمریکا فرش دستبافت کشورمان را به عنوان نخستین کالای غیر نفتی، تحریم کرد، بلافاصله بانک مرکزی در داخل کشور قوانینی را ضد صادرات گذاشت که موجب کاهش میزان صادرات فرش شد.
آنچه که موجب شده تا بسیاری از کارشناسان دیگر هم از این موضوع گلایه داشته باشند که برخی از مصوبات به مثابه تحریم داخلی بوده دست و پای صادرکنندگان را بسته است، زیرا که مصوبه تعهد ارزی بانک مرکزی یکی از علت هایی بوده که شرایط را برای افت صادرات رقم زده است. آنچه که به اختلاف مبلغ ریالی دلار آزاد با نیمایی باز می گردد، ضمن اینکه باید گفت؛ مباحث مربوط به صادرات فرش با صادرات کالاهای دیگر متفاوت است. 
حال این پرسش مطرح می شود که تفاوت اشاره شده به چه علت است؟  دلیل این امر به شیوه امانی بودن فروش صادراتی فرش بازمی گردد که در بسیاری از موارد صادرات به این روش بوده، براین اساس خریدار در همان لحظه پول پرداخت نمی کند، زیرا این احتمال وجود دارد که فرش برگشت داده شود یا از یک کشور به کشور دیگر ارسال شود. موضوعی که نتیجه است در برخی موارد این بوده که صادرکنندگان عطای صادرات را به لقایش بخشیده‌اند و بهرامی هم به آن اشاره دارد.
به مباحث اشاره شده میری این را هم اضافه کرده است که پیش تر به صادرکنندگان مشوق های صادراتی پرداخت می شد اما از سال 1390 نه فقط در حوزه فرش بلکه در سایر حوزه های صادراتی نیز این امر برداشته شد و از آن زمان به بعد هیچ حمایتی از صادرکنندگان صورت نمی گیرد.

ایران در رتبه سوم صادرات فرش در جهان
در مجموع اما چالش های پیش روی این صنعت موجب شده تا کشورمان که در سال ۲۰۱۸ دومین صادرکننده بزرگ فرش دستباف در جهان بود، در سال ۲۰۱۹ به رتبه سوم صادرات این کالا در جهان تنزل یابد و بعد از هند و مصر قرار گیرد. بعد از ایران هم نپال، پاکستان، ترکیه و چین به ترتیب در رتبه چهارم تا هفتم صادرات این محصول قرار گرفتند.
در توضیح بیشتر باید عنوان کرد که صادرات این هنر ایرانی در سال 2018 معادل 238 میلیون دلار برآورد شده که یکسال بعد به 73 میلیون دلار رسیده است. با این اوصاف کاهش این رقم به حدود 50 میلیون دلار به طور قطع اما و اگرهایی را در رتبه جهانی ایران از نظر جهت صادرات فرش مطرح می کند.
بر اساس آنچه که گفته شد، جدا از مقولات اشاره شده و ضرورت رفع آنها باید مسئولان امر در خصوص توسعه صادرات، تولیدات و افزایش صادرات این هنر دست هنرمندان کشور برنامه ریزی دقیقی داشته باشند پیش از اینکه رقبا از ما در این بازار پیشی بگیرند